Μου φαίνεται ότι ο αποικισμός των πνευμάτων έχει τρεις κύριες μορφές: την εκπαίδευση, τη μιντιακή χειραγώγηση, την κατανάλωση του καθημερινού ή τον συγκεκριμένο τρόπο ζωής.
Η εκπαίδευση
Η εκπαίδευση (η παιδεία, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης) είναι αυτό που επιτρέπει στο παιδί να γίνει ενήλικας, πολίτης, άτομο. Αυτή μας δίνει τα μέσα να επιβεβαιωνόμαστε και να αντιστεκόμαστε στους πειρασμούς του νοητικού αποικισμού. Στην ουσία, στις σύγχρονες κοινωνίες, η εκπαίδευση περνάει από έναν θεσμό, το σχολείο. Το σχολείο αποτέλεσε αντικείμενο μιας διαρκείας κριτικής, αυτής του Ιβάν Ίλλιτς, που παραμένει επίκαιρη. «Η πλειονότητα» γράφει, «μαθαίνει όχι μόνο την αποδοχή της μοίρας της, αλλά και τη δουλικότητα». Όσο για τη σχολική αποτυχία, την εγγεγραμμένη στη λογική του θεσμού εκπροσωπεί την «εκμάθηση της μη ικανοποίησης». «Τα σχολεία» σημειώνει ακόμη ο Ίλλιτς, «αποτελούν μέρος μιας κοινωνίας όπου μία μειονότητα ετοιμάζεται να γίνει τόσο παραγωγική που η πλειονότητα πρέπει να διαμορφωθεί κατά τρόπο ώστε να κάνει μια πειθαρχημένη κατανάλωση». Για τον Ίλλιτς, ένα είναι το συμπέρασμα: πρέπει να «αποσχολειοποιήσουμε» την κοινωνία. Αλλά πώς να βγούμε από δω όταν οι ίδιοι οι εκπαιδευτές δεν είναι καλά εκπαιδευμένοι;
Η Χάνα Άρεντ, στα δοκίμιά της για την εκπαίδευση και τη διαμόρφωση, δείχνει τεράστια ευθύνη που έχουν οι ενήλικες όσον αφορά στην εκπαίδευση και τη διαμόρφωση. Λέει ότι πρέπει να είμαστε αρκετά παραδοσιακοί στην εκπαίδευση για να επιτρέψουμε στα παιδιά μας να είναι επαναστάτες. Είναι φανερό ότι, αν θέλω να εμποδίσω αυταρχικά τον γιο μου να πάει στα Μακντόναλντς, θα σπεύσει να πάει εκεί και θα έχει δίκιο! Εν πάση περιπτώσει, το ανθρωπιστικό εκπαιδευτικό μας σύστημα ήταν ένας αρκετά καλός τρόπος διαμόρφωσης. Δεν πρέπει να ντρεπόμαστε για αυτό. Εκτός αν διαπιστώνουμε μια αντίφαση ανάμεσα στη διαμόρφωση αυτή και στο παράδειγμα που δίνουμε στα παιδιά μας, δηλαδή στη βουλιμία της κατανάλωσης σ’ έναν κόσμο πλήρως αποικισμένο από τα σκουπίδια της τηλεόρασης. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, δεν υπάρχει λόγος να απορούμε για το ότι τα παιδιά είναι έντονα διαποτισμένα από την ιδεολογία της ομοιομορφοποίησης και του καταναλωτισμού.
Ο κόσμος που κληροδοτούμε στα παιδιά μας και από τον οποίο έχουν «φτιαχτεί» σπαράσσεται από τη βία, τους πολέμους, έναν ανελέητο ανταγωνισμό, με λίγα λόγια, είναι ένας κόσμος πολύ «ξεχαρβαλωμένος». Οι περισσότεροι από τους συγκαιρινούς μας είναι οι ίδιοι ξεχαρβαλωμένοι. Πώς θα μπορούσαν να φτιάξουν παιδιά υγιή και «φυσιολογικά»; Πώς μπορεί η ηθική του οικονομικού πολέμου μέχρι τελικής πτώσης να συνυπάρχει με την ηθική της αλληλεγγύης, της δωρεάν παροχής και του δώρου, που θα έπρεπε να εμψυχώνει έναν αδελφικό κόσμο; Με την πολιτική αυστηρότητα και την ισότητα τις οποίες συνεπάγεται το δημοκρατικό κράτος; Πώς, για παράδειγμα, θα αναθρέψουμε τα παιδιά μας και θα «φτιάξουμε» τους μελλοντικούς συντελεστές της κοινωνίας του αύριο; Ποια από αυτές τις δύο ηθικές- αυτή των κυριάρχων αξιών και εκείνη της εναλλακτικής λύσης της από- ανάπτυξης- θα δούμε, θα ακούσουμε και θα εκλέξουμε μέσα από τις τηλεθεάσεις, τις γνώμες των τηλεθεατών και τις ακροαματικότητες; «Σε ηλικία τριών ετών», σημειώνει ο Francois Brune, «καταναλώνει κανείς το προϊόν σαν κόσμο, σε ηλικία τριάντα ετών καταναλώνεις τον κόσμο σαν προϊόν».
Μολαταύτα, πρέπει να δείξουμε εμπιστοσύνη στα παιδιά μας. Πιστεύω ότι είναι αδύνατο να αποικιστούν πλήρως τα πνεύματα, λιγάκι κριτικό πνεύμα αντιστέκεται πάντα. Πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι είναι εντελώς αλλοτριωμένοι και υποταγμένοι ( φτάνουμε σε σημείο να μιλάμε για πλύση εγκεφάλου ή για εντατική προπαγάνδα), αλλάς στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο ποτέ δεν συμβαίνει εξ ολοκλήρου. Το είδαμε με την εμπειρία του σοσιαλισμού στην Ρωσία. Ακόμη και κάτω από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς υπάρχει διαφωνία. Όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, τελικά καταφέρνει να θριαμβεύσει. Δεν υπάρχει ένα ιδιαίτερο εργαλείο για να μπει κανένας στο νοητικό κόσμο των ανθρώπων. Δεν πρέπει να μπαίνουμε στο μυαλό των παιδιών μας, πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη ότι θα βρουν το δρόμο τους, χωρίς να παραλείπουμε να εφαρμόζουμε στην πράξη δικές μας πεποιθήσεις.
Το να σκεφτούμε εκ νέου την «κατασκευή» των πολιτών είναι κάτι που ξεπερνά το πρόβλημα της εκπαίδευσης και μόνο, ιδίως όταν αυτή ανάγεται μόνο στη σχολική φοίτηση. Αυτό που είναι σημαντικό έλεγε ο Σαρτρ, δεν είναι τόσο αυτό που μας έκαναν, αλλά τι κάνουμε από αυτό που μας έκαναν. Η κατασκευή του πολίτη γίνεται επίσης ή ξεγίνεται στη πράξη. «Το συνδικάτο και ο σοσιαλιστικός συνεταιρισμός» έγραφε ο Μαρσέλ Μως, «είναι τα θεμέλια της μελλοντικής κοινωνίας». Ο Michea σχολιάζει: «Στην οπτική ενός ευπρεπούς σοσιαλισμού (έκφραση που για τον Μως, όπως και λίγο αργότερα για τον Όργουέλ, δεν ήταν παρά πλεονασμός), αυτές οι δύο μορφές οργάνωσης αποτελούν, πράγματι, δυο προνομιούχους χώρους όπου οι εργαζόμενοι, επειδή βρίσκουν εδώ την ευκαιρία να ξεδιπλώσουν σ’ ένα ανώτερο επίπεδο τις αρχέγονες ιδιότητές τους, μπορούν να μάθουν «από δω και πέρα» (με άλλα λόγια, χωρίς να πρέπει να περιμένουν να αναλάβει την επανεκπαίδευσή τους το λαμπρό Μέλλον) να έρθουν σε ρήξη με το ωφελιμιστικό φαντασιακό του καπιταλιστικού κόσμου, ενεργοποιώντας από κοινού μορφές πάλης και ζωής, που είναι ήδη εξ ολοκλήρου συμβατές με τις αξίες της ανιδιοτέλειας, της γενναιοδωρίας και της αλληλοβοήθειας τις οποίες συνεπάγεται μια σοσιαλιστική κοινωνία». Η κατασκευή μια κοινωνίας από- ανάπτυξης βρίσκεται κατ’ ουσίαν αντιμέτωπη με το ίδιο πρόβλημα και μοιράζεται τις αξίες αυτές με το σοσιαλισμό.
Το REPAS (Δίκτυο ανταλλαγών και εναλλακτικών και αλληλέγγυών πρακτικών, στο οποίο συμμετέχουν οι Ambiance Bois και Ardelaine), όπως επίσης και το σύνολο των εναλλακτικών πειραμάτων (AMAP, SEL, Jardins de Cocagne κτλ.) αποτελούν αυτή τη στιγμή, συνειδητά ή χωρίς να το υποπτεύονται , τέτοιες σχολές γαλήνιας από- ανάπτυξης.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Σερζ Λατούζ «Το στοίχημα της από-ανάπτυξης» εκδόσεις ¨ΒΑΝΙΑΣ¨, μετάφραση Χριστίνα Σαρίκα
Ντιούη
Ιθαγενείς 